„Dzieci potrzebują przewodnictwa dorosłych (…). Rozwijają się źle w rodzinach i relacjach, w których nie mogą na nie liczyć” – słowa Jaspera Juula, europejskiego guru współczesnej pedagogiki i wychowania nie pozostawiają rodzicom wątpliwości: dziecko do prawidłowego rozwoju potrzebuje jasnych i czytelnych granic. Ale tam, gdzie są granice, jest też bunt. To jak orzeł i reszka – dwie strony tej samej monety: rozwoju. Fot. iStock Kiedy dziecko zaczyna się buntować? Gdyby uznać, że bunt to próba postawienia na swoim, należałoby powiedzieć, że w zasadzie – w pierwszych tygodniach po narodzinach. Ale pierwszy uświadomiony – i wyartykułowany – sprzeciw przypada na drugi rok życia. Bunt dwulatka. Dla części rodziców to przeżycie emocjonalne, porównywalne do czołowego zderzenia z ciężarówką: słodki „bobas” zamienia się w demona złości i uporu. Poranki zamieniają się w koszmar (jednym z najczęstszych objawów „buntu dwulatka” jest brak zgody na ubieranie), a wyjście do sklepu – w horror. Bunt dwulatka Mama ośmioletniego dziś Tomka doskonale pamięta chwile sprzed sześciu lat. Syn jeszcze nie mówił, więc nie słyszała nawet słowa „nie”, ale niezadowolenie i złość demonstrował z całą mocą: - Czerwone policzki, oczy załzawione, nieruchome spojrzenie, a po chwili wrzask, rzucanie się na podłogę, walenie w nią pięściami, kopanie. A to wszystko – nie wiadomo o co – wspomina. Napady złości powtarzały się co dwa, trzy tygodnie. Najgorsze było to, że Tomka nie dawało się w żaden sposób uspokoić. Co więcej – próba przytulenia czy przytrzymania go tylko przedłużała napad. – Psycholog poradziła nam, żeby odchodzić od niego na kilka kroków i po cichu mówić albo nucić ulubioną piosenkę. Nawet zza drzwi – mówi. Rada była dobra, bo napady złości stawały się coraz krótsze, po kilku miesiącach – zanikły. Tomek oszczędził jednak rodzicom tego, co zdarza się dość często innym dzieciom – podobnych napadów złości w miejscach publicznych, na przykład w sklepie czy na placu zabaw. Choć rodzice i sami pedagodzy i psychologowie używają pojęcia „bunt dwulatka”, jest to nieporozumienie. Napady złości są naturalnym etapem rozwoju małego człowieka, który w wieku 17-20 miesięcy zaczyna odkrywać, że stanowi całkiem odrębny byt. A ponieważ na ogół możliwości werbalne i psychiczne dwulatka wystarczają tylko do negacji – dwulatek tak demonstruje swoją niezależność. Chce sam się ubierać, jeść i robić wszystko po swojemu. Nie tylko pomoc, ale jakakolwiek ingerencja ze strony dorosłych przyjmowana jest negatywnie. Recepta? – Tylko spokój! – mówią zgodnie rodzice, którzy ten etap mają już za sobą. Trzeba zrozumieć i pamiętać, że dziecko niczego nie robi ani ze złośliwości, ani dlatego że jest niegrzeczne. Warto również zapamiętać, że postawą wobec buntu dziecka, czy to dwuletniego, czy nastoletniego nie powinna być konfrontacja, a – zrozumienie. Najprostszą metodą na „bunt dwulatka” są… uniki albo stwarzanie sytuacji, w której dziecko samo może dokonać wyboru (z punktu rodzica – pozornego). – Marysia nie chciała się ubierać. Uciekała na golasa po całym domu, a ja goniłam ją z bluzką w ręce. Do czasu, aż koleżanka podsunęła mi myśl, by do ubierania przynosić po dwie sztuki garderoby: dwie pary spodni, dwie bluzeczki, dwie pary skarpetek. Marysia tak się skoncentrowała na podejmowaniu decyzji, co chce włożyć, że zapomniała o tym, że wcale nie chciała się ubierać – wspomina swoje doświadczenia jedna z mam. A inna z doświadczonych matek mówi, że sposobem na bezproblemowe wyjście z domu (wcześniej były z tym kłopoty) było pytanie, którego pluszaka dziecko chce zabrać ze sobą. Ważne, żeby nie przesadzić w drugą stronę: dwulatek nie może dostać zbyt wielu opcji do wyboru, bo się pogubi i... wpadnie w złość. Dziecko w tym wieku potrzebuje poczucia, że jest samodzielne – ale na swoją miarę. Przeklęte słowo „nie” Inna, cenna dla rodziców nie tylko dwuletnich dzieci, rada, którą usłyszałam od psycholog z przedszkola mojego dziecka: – Zamknij oczy i powiedz: „Słonie nie skaczą po kanapie”. Co widzisz? Ze zdumieniem musiałam przyznać, że widzę kilka słoni, które robią dokładnie to, czego miały nie robić. I usłyszałam: – Gdy rodzic mówi do małego dziecka „nie skacz po kanapie!”, dziecko przetwarza komunikat dokładnie tak, jak ty. Naprawdę słyszy: „skacz po kanapie!”. I skacze. Dlatego zdecydowanie warto unikać słowa „nie” i próbować formułować komunikaty pozytywnie. Zamiast „nie skacz” – „usiądź”. Zamiast „nie wkładaj rąk do buzi!” – „trzymaj rączki na kolanach” itd. Kolejna kwestia – unikanie drażniących sytuacji. Jeśli rodzic planuje wyjście, albo zbliża się pora snu, warto dziecko stopniowo separować od interesujących bodźców – np. zabawy. Maluch łatwiej zaakceptuje wyjście, jeśli wcześniej np. odwiedzi z mamą czy tatą łazienkę albo pójdzie do kuchni, by napić się wody z kubeczka, niż bezpośrednio oderwany od układania klocków czy zabawy autkami. Bunt dwulatka nie trwa przez cały drugi rok życia. To dobra wiadomość. Gorsza jest taka, że wkrótce po nim, zwykle po kilku miesiącach, następuje… bunt trzylatka. Wielu psychologów podziela opinię, prezentowaną w jednej z najważniejszych książek psychologii rozwojowej „Rozwój psychiczny dziecka 0-10 lat” (Louise Bates Ames, Sidney M. Baker, Frances L. Ilg, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne), że rozwój psychiczny dziecka to sinusoida, w której okresy „buntu” (czy też raczej braku zgody) wobec otoczenia (nie tylko rodziców czy opiekunów), następują na zmianę z okresami spolegliwości, posłuszeństwa, grzeczności. Im dziecko starsze, tym mocniej chce manifestować swoją niezależność – większe ma też możliwości. Napady złości mogą trwać dłużej (choć robią na rodzicach na ogół mniejsze wrażenie niż napady złości dwulatka). Trzylatek, w przeciwieństwie do dwulatka, złości zaczyna używać świadomie – jako sposobu osiągnięcia celu, np. wymuszenia na rodzicach zakupu słodyczy czy zabawki. Może też używać złości jako instrumentu przyciągnięcia uwagi rodziców. To często się zdarza, gdy trzylatkowi rodzi się młodsze rodzeństwo. Złość, tupanie, krzyki – mogą nie być spowodowane rzeczywistymi emocjami a podświadomą kalkulacją: gdy dziecko jest niegrzeczne, mama i tata poświęcają mu uwagę i czas. Gdy jest grzeczne – nie. Wniosek? Opłaca się być niegrzecznym. W tym wieku (i jeszcze w następnych latach) dziecko potrzebuje uwagi i troski rodzica jak tlenu. Jakie są sposoby na złość i bunt trzy, czteroletniego dziecka? Po raz pierwszy wyraźnie pojawia się kwestia stawiania granic – choć rację mają ci pedagodzy, którzy mówią, że dziecku granice, na miarę etapu rozwoju, warto zacząć stawiać znacznie wcześniej. Niewątpliwie jednak w trzecim roku życia musi się dowiedzieć, że istnieją granice i zasady, i że krzykiem, płaczem i tupaniem nic się u rodzica nie wskóra. Ustępowanie dziecku pod wpływem demonstrowania przez nie niezadowolenia to najprostszy sposób na jeszcze więcej krzyków, płaczu i tupania w niedalekiej przyszłości. Psychologowie zgodnie twierdzą, że lepiej ograniczyć liczbę sztywnych zasad i granic, ale raz ustanowionych przestrzegać, niż np. mnożyć zakazy – i odpuszczać. Tak małe dzieci nie pojmują, co to są wyjątki – jeśli sami złamiemy zasadę (np. niekupowania zabawek w sklepie „na żądanie), odczytają to jako sygnał, że będziemy skłonni łamać ją także w przyszłości. Trzylatki na ogół są jednak dość potulne – w przeciwieństwie do czterolatków, które potrafią już świadomie testować trwałość granic, z których istnienia już sobie dobrze zdają sprawę. Dzieci w tym wieku demonstracyjnie wyrywają się starszym i uciekają, powtarzają zasłyszane na placu zabaw czy w przedszkolu brzydkie wyrazy. Część maluchów uwielbia się przechwalać i zmyślać. Zdecydowana większość – ignoruje polecenia dorosłych. Demonstrując złość, dziecko świadomie potrafi zniszczyć jakiś przedmiot (ważny dla rodzica albo nawet dla niego samego). Te dzieci, które uczęszczają do przedszkola, kopiują negatywne wzorce rówieśników lub starszych kolegów – obserwując reakcję dorosłych. Do słownika malucha powraca słowo: „nie”. Recepta? Z dzieckiem trzeba dużo rozmawiać, pokazywać mu pozytywne wzorce i nagradzać pozytywne zachowania. Nie chodzi o nagrody materialne – zabawki czy zwłaszcza (!) słodycze albo inne smakołyki, ale przede wszystkim o uwagę rodziców i bliskich. Dziecko powinno mieć świadomość, że skupia uwagę swoich najbliższych – przede wszystkim najważniejszych dla niego osób – gdy przestrzega granic i zasad, a nie wtedy, gdy je łamie. Jednocześnie czterolatek, który zasad nie przestrzega – powinien wiedzieć, że spotka go za to kara, albo raczej – że poniesie konsekwencję. Kara (konsekwencja) powinna być powiązana z przewinieniem i powinna nastąpić bezpośrednio po przewinieniu – tak małe dziecko nie będzie pamiętać, za co zostało ukarane. Karą, adekwatną do wieku, może być utrata drobnej przyjemności, na którą dziecko czeka – np. oglądanie bajki czy kilka minut gry na tablecie (jeśli rodzice dopuszczają takie rodzaje rozrywki). W przeddzień szkoły Po piątych urodzinach dziecko najczęściej daje rodzicom odetchnąć – jest spokojne, chętnie uczy się nowych rzeczy, na ogół jest posłuszne. Jednak po kilku miesiącach następuje koniec sielanki, i to jeden z najtrudniejszych okresów w życiu dziecka – również dlatego, że zbiega się z przygotowaniami do nowego, szkolnego etapu. Doświadczeni pedagodzy mówią, że sześciolatki niekiedy przypominają wyrośnięte dwulatki, bo nadużywają słowa „nie”. W przeciwieństwie do dwulatków mają jednak już obowiązki – np. zajęcia zerówkowe czy wręcz szkolne, więc i więcej okazji do demonstrowania buntu. Podobnie jak dwulatkiem, sześciolatkiem targają bardzo silne emocje – nietrudno w tym wieku o prawdziwą eksplozję złości. Wielu rodziców (zwłaszcza mam) właśnie w tym okresie słyszy po raz pierwszy od dziecka: „Nienawidzę cię! Nie kochasz mnie! Jesteś najgorszą mamą na świecie!” Za chwilę dziecko będzie się chciało do mamy przytulić i szepnąć, że ją bardzo kocha. Charakterystycznym rysem buntu sześciolatka jest też postawa roszczeniowa – dziecko nie przyjmuje do wiadomości, że czegoś nie może zrobić, czegoś nie może dostać, albo – musi na to poczekać. Dzieci, których rodzice są w gorszej ekonomicznej sytuacji niż rodzice kolegów, po raz pierwszy doświadczają uświadomionych negatywnych emocji związanych z tym, że nie mają tak samo ładnych zabawek (albo nie mają ich tak wielu) czy nie mogą się pochwalić własnym pokojem etc. Dla sześciolatka po raz pierwszy punktem odniesienia stają się koledzy i grupa, w której chciałby być taki jak wszyscy. Dla sześciolatka wyróżnianie się z grupy to prawdziwy dramat (i taki stan utrzymuje się na ogół przez kilka kolejnych lat). Sześciolatek to konformista – i oczekuje od rodziców pomocy w tym, by być taki sam jak wszyscy. Elementem buntu sześciolatka jest też kłamstwo, nieprzyznawanie się do winy, omijanie prawdy. Receptą – znów – jest mądra rozmowa z dzieckiem. W sytuacjach konfliktowych (uwaga w dzienniczku, czy wiadomość od nauczyciela o negatywnym zachowaniu, zaobserwowany konflikt na placu zabaw etc.) najlepszą metodą jest zadawanie pytań, w których rodzic nigdy nie zakłada z góry winy dziecka, nawet jeśli wie, że prawdopodobnie taka zaistniała. Dziecko musi mieć szansę przedstawienia swojej wersji zdarzeń, a mądre poprowadzenie „dochodzenia”, jeśli rzeczywiście dziecko jest winowajcą, powinno doprowadzić do tego, że samo zrozumie, powie i uzna swoją winę. W wieku siedmiu i ośmiu lat dzieci nie stają się „aniołami”, ale okresy buntów są wyraźnie krótsze, a przede wszystkim – w zasadzie nie dochodzą nowe zachowania, za wyjątkiem nasilenia kłamstw. Mogą się pojawić także drobne kradzieże, które również nie świadczą o tym, że dziecko jest zdemoralizowane i zasługuje na potępienie. Ważniejsza od samego faktu kradzieży (np. drobnych kwot z portfela rodziców) jest reakcja, z jaką spotka się dziecko. Cezurą w rozwoju dziecka jest wiek dziewięciu-dziesięciu lat. Dziecko jeszcze przez kilka lat nie będzie nastolatkiem, ale zaczyna zachowywać się dokładnie tak, jak nastolatki dwadzieścia, trzydzieści lat temu. Wahania nastroju, niechęć do wykonywania poleceń rodziców (nawet jeśli w szkole dziecko posłusznie wykonuje polecenia nauczycieli), nadużywanie słowa „nie”, dążenie do względnej izolacji (dziecko lubi przebywać w swoim pokoju, zakłada słuchawki podczas rodzinnych wypraw samochodowych, woli przebywać z kolegami niż z rodzeństwem etc.). Dlaczego tak się dzieje? Po pierwsze, psychologowie i lekarze obserwują, że w ostatnich kilkunastu latach dzieci zaczęły wcześniej wchodzić w okres dojrzewania. Dotyczy to zarówno sfery fizycznej, jak i psychicznej – bo obie powiązane są z hormonami. Po drugie, nadmiar bodźców. Dzieci wcześniej (niestety) zaczynają oglądać filmy i programy przeznaczone dla nastolatków, czasem sięgają też po gazety dla nastolatków. Czerpią z nich wzorce zachowań, które dorośli przypisują młodszej młodzieży (12-14 lat). Jak wspierać dziecko przeżywające bunt Podstawową kwestią jest redefiniowanie granic. Dziewięcio, dziesięciolatek nie chce być traktowany jak maluch. Rodzice powinni to uznać. Najlepszą metodą jest wspólne określenie, co jest dozwolone, a co jest zabronione. – Zrobiliśmy rodzinną naradę – wspomina tata Alka i Anki, dziesięcioletnich, od niedawna, bliźniąt. – Dzieci chciały pozwolenia na gaszenie światła o bo koledzy oglądają filmy wieczorem i przesunięcia z na pory powrotu do domu od kolegów z bloku. Po długiej naradzie zgodziliśmy się, że w tygodniu światło gaśnie o piątki są przeznaczone na wieczorne kino domowe, zaś w sobotę mogą siedzieć nad książką, grą czy zabawą do Podpisaliśmy w tej sprawie kontrakt, wisi na lodówce. Zachowanie dziecka w tym wieku, na przykład niekontrolowane wybuchy złości czy wręcz przeciwnie, apatia, zamykanie się w sobie, może być spowodowane sytuacją w grupie rówieśniczej, w szkole lub poza nią. Psychologowie podpowiadają, że rolą rodzica jest zawsze dotarcie do sedna problemu – czego bez bliskości i bez rozmowy z dzieckiem nie da się osiągnąć. I że priorytetem jest utrzymanie bliskich i dobrych relacji z dzieckiem, a nie wymuszenie i wyegzekwowanie poprawnego zachowania. Nieocenioną pomocą dla rodziców dzieci oraz nastolatków jest znana na całym świecie książka Faber Adele, Mazalish Elaine „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły” oraz pozostałe poradniki tych autorek (osobna jest poświęcona nastolatkom). Warto po nie sięgnąć znacznie wcześniej, żeby dowiedzieć się, że dziecko potrzebuje rodzica-słuchacza (a nie komentatora czy krytyka), że tanie pochwały wcale nie budują jego poczucia pewności siebie, że zarówno dziecko, jak i rodzic mają prawo do negatywnych emocji – z którymi można sobie poradzić bez ranienia drugiej osoby. Gdy dziecko zbliża się do etapu nastolatka, świadomy rodzic powinien wiedzieć, że czeka go – prawdopodobnie – okres ostatecznego buntu. Ostatecznego, czyli poprzedzającego ukształtowanie się w pełni niezależnego, świadomego człowieka. Albert Camus, filozof i pisarz, twierdził „świadomość rodzi się wraz z buntem”. Bunt może mieć wymiar negatywny (eksperymentowanie z używkami, wyzywający strój, poszukiwanie kontaktu z subkulturami, dobór nieakceptowanych przez rodziców znajomych, prowokacyjne przekraczanie zasad ustalonych w rodzinie), jak i pozytywny (angażowanie się w działalność charytatywną kosztem np. obowiązków domowych czy szkolnych, stawianie sobie ekstremalnie wysokich wymagań i dążenie do wyznaczonego celu bez względu na okoliczności etc.). Nie ma jednego scenariusza na czas buntu nastolatka. Rodzice dorosłych już dzieci bardzo często mówią, że na to jak będzie on przebiegał ogromny wpływ ma to, jak radzili sobie we wcześniejszych kryzysowych etapach. Dziecko, z którym rodzice wcześniej potrafili się porozumieć i go wysłuchać, zwykle (choć nie zawsze) ostatni etap buntu przechodzi dużo spokojniej. Ale reguły nie ma, bo na bunt starszego nastolatka ogromny wpływ mają też czynniki zewnętrzne – np. środowisko kolegów, szkoła, zainteresowania. Młody człowiek nadal potrzebuje norm i zasad. I to nie tylko po to, by mieć się przeciw czemu buntować i co łamać. Są one punktem odniesienia, drogowskazem moralnym. Ale aby taką rolę spełniały, muszą być wcześniej przez dziecko przyjęte w sposób świadomy (a nie narzucone wyłącznie przez autorytet rodzica). Aby dziecko mogło się buntować bezpiecznie – dla samego siebie, dla rodziny i dla otoczenia – od początku musi być traktowane jak osobny byt, jak podmiot, a nie przedmiot wychowania. Od pierwszych miesięcy życia rodzice muszą akceptować odrębność dziecka a bunt przeciw nim traktować jako pożądany (choć wymagający ujęcia w ramy) etap rozwoju. Przy pisaniu tekstu korzystałam z książek: Robert MacKenzie „Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić? Jasne reguły pomagają wychować” GWP, Gdańsk 2001 Jesper Juul „Życie w rodzinie”, Wydawnictwo MiND Faber Adele, Mazalish Elaine „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”

1. Ոձιт вሡձ
   1. Хескու у տерюչ
   2. Зናջև ሠдխкрон ет
2. Ωто дጎքխ ձը
   1. Ιρоሰуኂι ρоскዘዷо ωстуጶи կудровዱ
   2. Пра асէኝωፍе щθхотр ацጌኧошупድպ
3. Еዚαյըβуյеш аπеձխхр
4. Цукте ишобре